سـاخت شخصیــت فــردی

اسلام به سازه‌های شخصیّت انسان و زیربنای تفکّر او توجّه فراوانی دارد؛ و خدای ربّ العالمین از هر امکاناتی برای آماده‌سازی فضا در تربیت بشر دریغ نورزیده است. پیامبرانی را با کتاب و پیامبران دیگر را بدون کتاب نزد خلق فرستاد تا تربیت او را بر دوش کشند.

آیات فراوانی انسان را به خودشناسی فرا می‌خواند و آگاهی او را نسبت به این موضوع اوّلین قدم خداشناسی می‌داند، هر چه خودشناسی عمیق‌تر باشد فرد خدایش را بزرگ‌تر و تواناتر می‌یابد.

در آیه 105 سوره مبارکه مائده آمده است:

?یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا عَلَیْکُمْ أَنْفُسَکُمْ لا یَضُرُّکُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَیْتُمْ إِلَى اللّهِ مَرْجِعُکُمْ جَمیعًا فَیُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ.?

اى کسانى که ایمان آورده‏اید مراقب خود باشید اگر شما هدایت یافته‏اید، گمراهى کسانى که گمراه شده‏اند، به شما زیانى نمى‏رساند. بازگشت هم? شما به سوى خداست؛ و شما را از آنچه عمل مى‏کردید، آگاه مى‏سازد.

هر کس باید در رفع رذایل اخلاقی خویش همّت گمارد، زیرا رذایل ایمان فرد را متزلزل و در نهایت نابود می‌سازند و اگر فرد گرفتار غفلت‌های اخلاقی شود خانواده‌اش به تَبَع از این غفلت بی‌نصیب نخواهند ماند.

این آیه ثبوت و ماندگاری ایمان را وابسته و منوط به خودشناسی و ساخت شخصیّت افراد می‌داند، و متذکّر می‌شود، قبل از آنکه نگران سهل‌انگاری‌های خانواد? خویش باشید، کم کاری‌های خود را بنگرید.

عَلَیْکُمْ أَنْفُسَکُمْ‏ رهایی نفس‌هایتان از بند پلیدی و آلودگی بر خود شماست. از خدا کمک بگیرید؛ و بدانید اگر در مسیر صلاح قدم بردارید به تحقیق حرکت صحیح شما، خانواده‌تان را رستگار خواهد کرد و این رستگاری دو نتیجه در پی خواهد داشت.

1- خیر و نیکی بدون کمترین زحمتی در زندگی‌تان هویدا و پخش می‌شود.

2- از آفات اجتماعی در امان می‌مانید، لا یَضُرُّکُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَیْتُمْ. اگر شما به راه هدایت باشید زیانی از کفر گمراهان به شما نخواهد رسید.

هم? افراد باید بر معایب رفتاری اعتقادی و اخلاقی خویش واقف باشند و در پی یافتن راه‌حل و توجیه برای رهایی از عیوب خود نباشند، زیرا این توجیهات بی دلیل فقط نابودی و تباهی فرد و نزدیکانش را به همراه دارد.

هر یک از ما عامل بسیاری از نکات مثبت و منفی زندگی‌مان هستیم و باید بر اساس توانایی‌هایی که خدا در وجودمان به ارمغان گذاشته است در امور مثبت به خود‌باوری دست یابیم و آنها را تقویت نماییم و در نکات منفی نفس را توبیخ کنیم؛ و در پی تغییر و جایگزین کردن رذایل اخلاقی به فضایل آنها باشیم.

? إِنَّ اللَّهَ لا یُغَیرُ مَا بِقَوْمٍ حَتى یُغَیرُوا مَا بِأَنفُسِهِمْ.?

خدای سبحان سرنوشت هیچ قومی را تغییر نمی‌دهد مگر اینکه خودشان تغییراتی در آن ایجاد کنند.

هیچ‌گاه آرامش درونی فرد به ناامنی مبدّل نمی‌شود، مگر خود او تغییر کرده باشد و مودّتها جایگزین اختلاف‌ها نمی‌شود مگر آنکه این تغییر از خود انسان آغاز شود.

خانواده جامع? کوچکی است که آرامش و ناامنی آن منوط به ساخت تک تک افراد است به همین دلیل قرآن خودسازی را محوری‌ترین و اساسی‌ترین امر زندگی بشر دانسته است و برداشتن سه گام را در مسیر خودسازی برای روندگان آن ضروری می‌داند.

نکته اول: در ابتدا شخص به این باور دست یابد که خواهان تغییر رفتار خویش است و می‌خواهد حُسن‌خُلق را جایگزین سوء‌خُلقش گرداند.

نکته دوم: فرد بداند کامیابی و ناکامی‌اش منوط و وابسته به دیدگاه او نسبت به زندگی است. نگاه افراد بر ذرّه ذرّه زندگی‌شان تأثیر خود را به وضوح نشان می‌دهد؛ و باید شخص این تفکّر را قبول داشته باشد که زشتی و زیبایی اطراف ما به شدّت با احساسمان ارتباط مستقیم دارد. روزی که با شکرگزاری از خدای سبحان آغاز می‌شود و در ابتدای روز ذکر کوتاه الحمدلله بر زبان جاری می‌شود باعث می‌گردد تا شخص همه چیز را تا پایان روز موافق با خواسته‌های خویش ببیند و شب هنگام در بازگشت به خانه احساس خستگی و فشار کار نکند. بر عکس روزی که با ناشکری آغاز می‌شود و یا حتّی اگر ناشکری هم ندارد بلکه در وضعیّت خنثی نه مثبت و نه منفی روزش را شروع می‌کند گویا هم? کائنات علیه این شخص کمر همّت بسته‌اند تا زیبایی‌‌های زندگی را برای او زشت و کریه جلوه دهند تا او از انجام هیچ‌کاری احساس لذت نکند. این قانونی است که تجرب? آن کار مشکلی نخواهد بود و اگر انسان گمان کند تغییر رفتارش هیچ نقشی در زندگی‌ ندارد؛ و یا تلاش‌های او برای رسیدن به یک ساختار شخصیتی سالم بی‌فایده است، هیچ‌گاه به ثمر? لازم آن دست نمی‌یابد تا کامروایی خود را مشاهده کند.

نکته سوم: محافظت از دست آوردهای الهی است. اگر به لطف حضرت حق تغییر رفتاری برای شخص حاصل شد و توانست حُسن خلق را جایگزین سوء خّلق نماید بر او فرض است تا دست‌ آوردهای‌ خود را حفظ کند و در پی ماندگاری و تثبیتشان تلاش کامل داشته باشد.

اگر تغییرات حاصله در شخصیّت فرد ثابت نشود در اصطلاح عرفان حال است؛ و حال زمان کوتاه و زودگذر است که نقش اساسی در زندگی ندارد، امّا اگر حال به مقام تبدیل شود هدف حاصل شده است و حُسن خُلق جایگزین سوء اخلاق خواهد شد. بد رفتاری‌ها به خوش رفتاری و تلوین به تمکین و از رنگ به رنگ شدن به ثبوت شخصیّت بدل می‌شود و در این زمان فرد در هر شرایطی رفتارش کنترل پذیر است در‌حالی‌که بسیاری از افراد از قبول حقیقت کنترل رفتار سرباز می‌زنند و در فکر توجیه رفتارهای ناپسند خویش‌اند، در‌حالی‌که، اگر موقعیّت فرد عصبانی تغییر کند به سرعت رفتارش کنترل پذیر می‌شود.

شخصی که کنترل رفتار ناشایست خویش را منوط به ناتوانی‌اش می‌داند به مجرّد تغییر موقعیّت بر خویشتن مسلط می‌شود.